SĐT: 
1. Lời mở
Chúng ta, không ai xa lạ với xuyến chi, cây cỏ dại có hoa trắng mọc nhiều ở các vùng đất hoang, nhiều nơi trên cả ba miền đất nước.
Đã có nhiều người dùng cây xuyến chi như một loại rau cho bữa ăn hàng ngày. Không những thế, xuyến chi còn là cây dược liệu có thể chế biến ra thực phẩm chức năng để chữa bệnh.
Bài viết cung cấp một số thông tin thú vị về loại cỏ hoang ích lợi này
2. Đặc điểm sinh học của xuyến chi
Xuyến chi, đơn kim, đơn buốt, quỷ châm thảo, tên khoa học Bidens pilosa, thuộc họ Cúc (Asteraceae), là một loại thân thảo sống lâu năm, mọc thẳng, phân bố rộng khắp các vùng ôn đới và nhiệt đới.
Thân xuyến chi có rãnh chạy dọc và có lông, chiều cao từ 60cm đến 150cm trong môi trường thuận lợi. Lá cây xuyến chi mọc đối, màu xanh lục và viền răng cưa, chia thùy hoặc xẻ đôi. Hoa xuyến chi có cụm hoa tựa hình đầu, hoa màu trắng, gồm nhiều cánh, nhụy màu vàng, hoa mọc ra từ nách lá hoặc đầu cành. Quả có vân, hình trám dài, có gai và có lông. Hạt dạng hình quả bế, trên đầu có gai.Một cây có thể cho ra 3000 đến 6000 hạt, hạt có thể nảy mầm sau 3 đến 4 ngày trong đất ẩm hoặc sau khi ngâm nước. Hạt giống có thể tồn tại ít nhất là 3 năm.
Xuyến chi phân bố rộng rãi trên toàn thế giới, được xem là nguồn cung cấp thực phẩm và dược phẩm phong phú cho con người và động vật. Việc sử dụng cây xuyến chi đã được ghi nhận rộng rãi ở Châu Mỹ, Châu Phi, Châu Á và Châu Đại Dương. Tại Việt Nam, cây xuyến chi phân bố rộng từ bắc chí nam, có thể tìm thấy mọi nơi như các khu đất hoang, vườn nhà, ven đường…
3. Thành phần hóa học, dược liệu của xuyến chi
Thành phần hóa học chính của xuyến chigồm: porphyrin, polyynes, terpenoid, flavonoid,… Đặc biệt, thành phần flavonoid có khả năng chống viêm, ngừa ung thư, chống oxy hóa,…
Hoa xuyến chi có hàm lượng dược chất cao nhất vào thời điểm tháng 4 đến tháng 9. Mọi bộ phận của cây xuyến chi đều có thể dùng làm dược liệu (trừ rễ). Sau khi thu hoạch, các bộ phận của cây được rửa sạch, thái khúc, dùng tươi hoặc phơi phô.
4. Công dụng sức khỏe của xuyến chi
* Chống oxy hóa
Chiết xuất từ cây xuyến chi giàu chất chống oxy hóa giúp phòng ngừa bệnh tim mạch, ung thư đường tiêu hóa. Cũng chính thành phần chống oxy hóa của loài cây này được dùng trong các sản phẩm chăm sóc da, phòng ngừa các bệnh lý ngoài da.
* Chống viêm
Thành phần flavonoid, nhất là quercetin trong xuyến chi có thể chống lại tổn thương do gốc tự do. Đây là chất có thể chống lại yếu tố gây viêm, trong điều trị bệnh xương khớp.
Không những thế, dược phẩm có thành phần làm từ xuyến chi cũng có hiệu quả trong điều trị vết thương khó lành do đái tháo đường, vết lở loét ngoài da.
* Ổn định huyết áp, tốt cho tim mạch
Xuyến chi sẽ hỗ trợ ổn định huyết áp, giảm thiểu nguy cơ này. Tuy nhiên, đây mới chỉ là nghiên cứu trên động vật và vẫn cần có nghiên cứu chuyên sâu hơn để chứng minh về hiệu quả này đối với con người.
* Chống nấm, kháng khuẩn
Chiết xuất tinh dầu từ cây xuyến chi có thể chống nấm, ức chế vi khuẩn tăng sinh. Vì thế, có thể dùng dược liệu này để sát khuẩn vết thương, giảm thiểu nguy cơ nhiễm trùng, giảm hình thành sẹo.
* Ổn địn các ốt cho rối loạn chuyển hóa
Xuyến chi giàu chất chống oxy hóa, chất xơ nên có thể phòng ngừa nguy cơ thừa cân, vận động ít, béo phì, hút thuốc lá, tuổi cao,… với các hệ lụy đi kèm.
* Trong điều trị đái tháo đường
Xuyến chi là một trong 1.200 loài thực vật đã được nghiên cứu về hoạt tính trong việc điều trị đái tháo đường. Xuyến chi được sử dụng như một loại thảo dược chống đái tháo đường ở Mỹ, châu Phi và châu Á. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng Xuyến chi có thể điều trị cả đái tháo đường tuýp 1 và đái tháo đường tuýp 2 trên động vật.
* Cải thiện chức năng tuyến tiền liệt
Nam giới dùng cây xuyến chi có thể tăng khả năng liên kết mô tuyến tiền liệt, khiến tuyến này co lại, giảm các triệu chứng của bệnh phì đại tuyến tiền liệt như: tiểu són, tiểu gấp, tiểu khó,…
5. Bài thuốc chữa bệnh từ cây xuyến chi
* Chữa viêm dạ dày
@ Bài thuốc thứ nhất
+ Chuẩn bị: 60g xuyến chi, 800ml nước.
+ Cách thực hiện: sắc xuyến chi với nước cho đến khi nước cạn còn một nửa nước thì chắt lấy và chia thành 4 lần uống/ngày.
@ Bài thuốc thứ hai
+ Chuẩn bị: 1 lượng tùy ý cây xuyến chi.
+ Cách thực hiện: nấu xuyến chi thành cao đặc, mỗi ngày lấy 6g hòa với nước gừng tươi để uống.
* Chữa mẩn ngứa
+ Nguyên liệu: 100 – 200g xuyến chi, 4 – 5 lít nước.
+ Cách thực hiện: đem nấu xuyến chi với nước để lấy nước tắm còn phần bã thì xát lên vùng da bị ngứa. Làm như vậy cho đến khi tình trạng ngứa khỏi hẳn.
* Chữa viêm họng cấp
+ Nguyên liệu: 30 – 60g xuyến chi tươi.
+ Cách thực hiện: giã nát xuyến chi sau đó vắt lấy nước, chia thành 3 lần uống. Nếu cảm thấy khó uống bạn có thêm 1 thìa cà phê mật ong vào.
* Chữa đau nửa đầu
+ Chuẩn bị: 3 quả đại táo, 30g xuyến chi.
+ Cách thực hiện: sắc toàn bộ dược liệu trong khoảng 30 phút sau đó chắt lấy phần nước để chia thành 3 lần uống/ngày.
6. Những lưu ý khi dùng xuyến chi
Trong quá trình dùng xuyến chi làm thuốc nên lưu ý:
* Chỉ nên thu hoạch cây xuyến chi ở vùng đất đã được biết ít kim loại nặng hoặc không có sự nghi ngờ đất nhiễm độc tố vì dược liệu này có khả năng hút độc mạnh.
* Không dùng xuyến chi cho người có tiền sử dị ứng và thai phụ.
* Cần tham khảo, hỏi ý kiến của thầy thuốc Đông y có uy tín
7. Tham khảo
[1] Xuyến chi – loại cỏ dại nhưng có nhiều công dụng bất ngờ
https://medlatec.vn/tin-tuc/cay-xuyen-chi-loai-co-dai-nhung-co-nhieu-cong-dung-bat-ngo
[2] Xuyến chi: Một loại thảo dược mọc hoang với tác dụng dược lý cao
https://nhathuoclongchau.com.vn/thanh-phan/cay-xuyen-chi
[3] Cây xuyến chi có tác dụng gì?
https://vov.vn/suc-khoe/cay-xuyen-chi-co-tac-dung-gi-post1044593.vov
[4] Xuyến chi – cây dại “mọc đầy đường” là “thần dược” chữa bách bệnh?
[5] Xuyến chi và sức khỏe
[6] XUYẾN CHI XÀO TỎI
TS.BS Trần Bá Thoại
(tổng hợp)