SĐT: 
I. LỜI MỞ
Hiện nay, vi khuẩn kháng thuốc đã khiến tỷ lệ thành công của liệu pháp kháng sinh trở nên bấp bênh, trong khi số lượng bệnh nhiễm trùng càng ngày càng tăng lên.
Ở Mỹ, năm 2019 có 4,95 triệu người chết liên quan đến kháng kháng sinh, trong đó 1,26 triệu ca tử vong trực tiếp, và nếu không có gì thay đổi, đến năm 2050, dự kiến sẽ tăng lên đến 10 triệu người tử vong mỗi năm.
Vì thế, các nhà khoa học đang tìm kiếm liệu pháp thay thế hoặc bổ sung thêm việc dùng kháng sinh mới để có thể điều trị được loại bệnh nhiễm các vi khuẩn kháng thuốc này: liệu pháp thực khuẩn.
II. LIỆU PHÁP THỰC KHUẨN THỂ LÀ GÌ ?
Thực khuẩn thể, bacteriophage, viral phage, phage, là những virus đặc hiệu nhắm vào các vi khuẩn. Liệu pháp thực khuẩn thể, phage therapy, là liệu pháp điều trị sử dụng các phage để điều trị nhiễm trùng do vi khuẩn.
Phage có mặt ở khắp mọi nơi: từ đất đến ruột của chúng ta, có hàng ngàn loại khác nhau. Trái ngược với nhiều loại kháng sinh, vốn được dùng để tiêu diệt vi khuẩn có hại, chúng đồng thời làm suy yếu hệ vi sinh vật đường ruột, do đó gây ra một loạt vấn đề hệ lụy mới kèm theo.
Mỗi loại phage đã tiến hóa để nhắm mục tiêu hẹp hơn, đặc hiệu vào các chủng hoặc loài vi khuẩn riêng biệt. Tính đặc hiệu này khiến liệu pháp phage trở thành một phương pháp thay thế hấp dẫn để kiểm soát nhiễm trùng, đặc biệt là nhiễm trùng do vi khuẩn đa kháng thuốc gây ra.
Thực khuẩn thể được nhà khoa học Felix d’Herelle phát hiện và đặt tên từ đầu thế kỷ XX. Dù đạt được thành công vang dội vào năm 1919, liệu pháp này đã chững lại vào những năm 1930 khi nhiều loại kháng sinh hứu hiệu ra đời. Từ đó, liệu pháp phage phần lớn chỉ tồn tại bên rìa y học, đặc biệt là ở các nước phương Âu Mỹ, nơi nó đôi khi được chấp thuận cho sử dụng trong trường hợp khẩn cấp khi không có liệu pháp nào khác được chấp thuận.
Phải đến hiện nay, khi tình trạng kháng kháng sinh bùng nổ liệu pháp phage mới trở lại “đường đua” với một vị thế mới.
III. PHAGE THERAPY TRONG BỆNH NHIỄM TRÙNG
Liệu pháp phage có thể hữu ích trong việc điều trị và phòng ngừa nhiễm trùng ở người, động vật và thực vật, và có thể cả trong môi trường.
1. Ở người
Phage có thể được sử dụng để điều trị các bệnh nhiễm trùng do vi khuẩn kháng kháng sinh. Các nghiên cứu cho thấy sự thành công của liệu pháp phage trong điều trị các bệnh nhiễm trùng do vi khuẩn gây ra, chẳng hạn như tụ cầu vàng kháng methicillin và trực khuẩn mủ xanh.
2. Trong nông ngư nghiệp, thú y
Phage được sử dụng để điều trị nhiễm trùng ở vật nuôi và thú cưng, giảm sự phụ thuộc vào kháng sinh và do đó giảm tổng lượng tiêu thụ thuốc kháng sinh, vốn được coi là một yếu tố quan trọng trong sự phát triển và lây lan của kháng kháng sinh. Trong nông nghiệp và quy trình sản xuất thực phẩm, phage có thể được sử dụng để kiểm soát các bệnh do vi khuẩn. Phage được sử dụng để nhắm mục tiêu vào các vi khuẩn có hại như salmonella và Escherichia coli ở gia cầm và gia súc, giúp giảm nhiễm trùng mà không cần phụ thuộc vào kháng sinh.
Hiện nay, phage therapy đang được áp dụng cho các loại cây trồng như cà chua, ớt và khoai tây để kiểm soát các tác nhân gây bệnh do vi khuẩn như Xanthomonas và Erwinia gây ra các bệnh như đốm vi khuẩn và thối nhũn. Tương tự, thuốc xịt phage được sử dụng để kiểm soát một loại bệnh do vi khuẩn nghiêm trọng gây ra bởi Erwinia amylovora, ảnh hưởng đến các vườn táo và lê.
Trong nuôi trồng thủy sản, phage có thể thay thế việc sử dụng kháng sinh và hóa chất, vốn có thể góp phần vào sự phát triển kháng thuốc.
3. Với môi trường
Bao gồm khử trùng bề mặt bệnh viện và xử lý nước thải. Phage môi trường có thể đóng một vai trò quan trọng giúp ngăn chặn sự kháng thuốc bằng cách giúp chúng ta kiểm soát và hạn chế sự xuất hiện, chọn lọc và lây truyền của vi khuẩn kháng kháng sinh và gen của chúng.
IV. PHAGE THERAPY TRONG UNG THƯ
Trong Tuần lễ Khoa học Công nghệ VinFuture 2025, GS Pascale Cossart và GS Chuanbin Mao cho biết, hiện nay con người đã sử dụng phage làm phương tiện vận chuyển thông minh để chống lại ung thư: bằng công nghệ hiển thị thực khuẩn thể, các nhà khoa học có thể biến đổi gen, gắn các peptide hoặc protein đặc hiệu lên vỏ của các phage, biến chúng thành công cụ đa năng.
Khi khối u phát triển, một số tế bào ung thư sẽ tách ra và di chuyển vào máu (circulating tumor cell CTC). Đây là dấu hiệu quan trọng của di căn. Các nhà khoa học biến đổi phage để chúng có khả năng bám dính đặc hiệu vào các CTC này.
Bên cạnh đó, các phage được gắn thêm các hạt từ tính. Khi trộn với mẫu máu, hệ thống này sẽ “bắt” các tế bào ung thư. Chỉ cần 1ml máu, bác sĩ có thể tách CTC ra để phân tích, xác định loại ung thư và giai đoạn bệnh một cách chính xác.
GS Mao giải thích: “Bằng cách hiển thị các peptide đặc hiệu trên đầu mút hoặc thân của Phage, chúng có thể nhắm trúng đích khối u và ức chế quá trình tạo mạch máu mới. Kết quả là khối u bị “bỏ đói”, không có dinh dưỡng để phát triển và giảm kích thước theo thời gian”.
Một ứng dụng tiên tiến khác là sử dụng Phage mang các enzyme nano đến vị trí khối u. Các enzyme này xúc tác phản ứng tạo oxy tại chỗ, giúp khắc phục tình trạng thiếu oxy của khối u, từ đó tối ưu hóa hiệu quả của liệu pháp quang động (sử dụng ánh sáng để tiêu diệt tế bào ung thư).
V. ƯU ĐIỂM CỦA PHAGE THERAPY
Nhờ những ưu điểm vượt trội khiến phage trở thành vật liệu y sinh của tương lai như:
1. Chi phí thấp và khả năng tái lập cao: do sử dụng vi khuẩn để nhân bản phage.
2. Linh hoạt: dễ dàng điều chỉnh và biến đổi gen để tạo ra các thế hệ phage mới phù hợp với mục đích điều trị.
3. An toàn: thân thiện và không gây hại với cơ thể người khi được tinh sạch đúng cách.
Từ một giải pháp bị lãng quên trong thế kỷ 20, thực khuẩn thể đang trỗi dậy mạnh mẽ, hứa hẹn trở thành mũi nhọn song hành trong cuộc chiến chống lại hai kẻ thù sức khỏe lớn nhất của con người hiện nayi: Vi khuẩn kháng thuốc và Bệnh ung thư
VI. THAM KHẢO
[Video 1] Thể Thực khuẩn
[ Video 2] How phage therapy fights superbugs
[1] Liệu pháp y học bị lãng quên giờ có thể điều trị bệnh ung thư
https://dantri.com.vn/suc-khoe/lieu-phap-y-hoc-bi-lang-quen-gio-co-the-dieu-tri-benh-ung-thu-20251203142037860.htm
[2] Phage Therapy: Past, Present and Future
https://asm.org/articles/2022/august/phage-therapy-past,-present-and-future
[3] Phage Therapy: Past, Present and Future
https://en.wikipedia.org/wiki/Phage_therapy
[4] Phage therapy: An alternative to antibiotics in the age of multi-drug resistance
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5547374/
[5] Bacteriophages and their use in combating antimicrobial resistance
https://www.who.int/europe/news-room/fact-sheets/item/bacteriophages-and-their-use-in-combating-antimicrobial-resistance
TS.BS Trần Bá Thoại
Ủy viên BCH Hội NỘI TIẾT VIỆT NAM