SĐT: 
I. LỜI MỞ
Nói đến vaccine, chúng ta nghĩ ngay đến tác dụng phòng bệnh, đặc biệt các bệnh nhiễm trùng. Từ năm 1798, sau vaccine đậu mùa do bác sĩ Edward Jenner phát hiện, nhiều vaccine phòng bệnh khác lần lượt ra đời, và con người đã có thể phòng nhiều bệnh “không có thuốc, hay rất khó chữa” như bệnh dại, uốn ván, dịch hạch, bại liệt, viêm gan siêu vi B…và gần đây nhất là COVID-19.
Hiện nay, bên cạnh 3 phương pháp điều trị ung thư kinh điển là: Phẫu thuật; Hóa trị liệu; và Xạ trị, một phương pháp mới, hiện đại có nhiều triển vọng là Miễn dịch với việc phát triển nhiều loại vaccine điều trị ung thư.
Bài viết nhằm cung cấp những thông tin khoa học về nhóm vaccine điều trị ung thư này.
II. VACCINE LÀ GÌ? HOẠT ĐỘNG THẾ NÀO?
Khi một vi sinh vật, chất ngoại lai lạ, kháng nguyên (antigen), xâm nhập vào cơ thể, hệ thống miễn dịch sẽ được “báo động” và “lưu giữ” những thông tin này.
Các tế bào bạch cầu lympho B sẽ được kích hoạt để sản sinh ra các kháng thể (antibody) đặc hiệu để chống lại đúng các vi sinh vật lạ đã xâm nhập. Lượng kháng thể được tổng hợp càng nhiều khi vật lạ vào cơ thể càng lặp lại nhiều lần.
Vaccine thường là xác chết, các protein hay những biến thể suy yếu, giảm độc lực của các vi sinh vật gây bệnh đóng vai các kháng nguyên. Khi các vaccine được đưa vào cơ thể dưới dạng thức tiêm chủng, chúng sẽ kích thích hệ miễn dịch giống hệt các vi sinh vật xâm nhập và các kháng thể được tạo thành.
Có thể nôm na ví von rằng, tiêm chủng vaccine là cách “tập trận” cho cơ thể nhận biết mầm bệnh để chống lại thông qua việc sản xuất các kháng thể đặc hiệu tương ứng. Để lượng kháng thể càng nhiều chúng ta cần tiêm nhắc vắc xin nhiều lần.
III. VACCINE ĐIỀU TRỊ UNG THƯ
1. CƠ CHẾ TÁC DỤNG
Những vaccine điều trị ung thư là protein của các thành phần cấu tạo của tế bào khối u được đem tiêm chủng vào chính người bệnh để kích thích hệ miễn dịch của họ tạo ra kháng thể gắn kết và tiêu diệt các tế bào ung thư một cách rất đặc hiệu cho loại ung thư có chứa protein đó.
2. CÔNG NGHỆ SẢN XUẤT
Các vaccine điều trị ung thư được phát triển và sản xuất theo công nghệ gene di truyền tiên tiến nhất hiện nay là công nghệ mRNA, tóm tắt như sau
Muốn tổng hợp một protein nào đó, tế bào cần một mRNA, messenger mRNA (RNA thông tin) sao chép mã di truyền trên DNA trong nhân tế bào. Dựa theo “cái khuôn mã” trên mRNA này chuỗi protein sẽ được tổng hợp.
Bình thường, tế bào cơ thể có những enzyme nuclease để phá hủy được các nucleic acid ngoại lai, như các DNA, RNA của virus, vi khuẩn, tế bào lạ…xâm nhập vào cơ thể.
Giáo sư Katalin Kariko và cộng sự đã nghiên cứu và phát triển ra các mRNA nhân tạo chứa các base N analogue, các base N tương tự, ví dụ như guanine được methyl hóa, uridine được thay thế bằng N1 methylpseudouridine khiến các mRNA này không bị endonuclease của tế bào phân hủy..
Nghiên cứu từ những năm 1980 của Giáo sư Katalin Kariko đã là nền tảng tuyệt vời cho sự ra đời của vaccine ngừa COVID-19 công nghệ mRNA. Hai công ty Pfizer-BioNTech và Moderna đã sản xuất các vaccine mRNA nhờ vào một kỹ thuật đột phá: tổng hợp ra các mRNA nhân tạo theo ý muốn. Nhờ các biến đổi gene này, vaccine mRNA không bị các endonuclease của tế bào phân hủy. Và để mRNA được ribosome dịch mã tổng hợp ra protein S rất giống protein S tự nhiên của SARS-CoV-2 thì các codon cũng như đuôi poly A của mRNA cũng phải được tối ưu hóa.
Hiện nay, các nhà khoa học đang sử dụng công nghệ mRNA này để tổng hợp ra các protein của bất cứ thành phần nào của khối u, rồi dùng chúng làm vaccine đặc hiệu cho loại ung thư có chứa protein đó.
Đây là vaccine điều trị cho những người đã mắc ung thư phù hợp với từng bệnh nhân và tiêu diệt các tế bào ung thư còn sót lại sau phẫu thuật, hóa hoặc xạ trị, nhằm ngăn ngừa tái phát.
Ưu điểm nổi bật của các vaccine điều trị ung thư này là “cá nhân hóa” (personalized), nghĩa là tổng hợp các protein thành phần tế bào ung thư của chính bệnh nhân để làm vaccine nên rất đặc hiệu và tiêu diệtị chính xác tế bào ung thư.
IV. ĐÔI LỜI BÀN LUẬN
Rõ ràng, vaccine đúng là món quà y học “vô giá”, một “vũ khí” phòng bệnh rất khoa học và vô cùng hiệu quả cho mọi nhà, mọi người. Nhờ biết, hiểu và tiêm chủng đầy đủ nhiều loại vaccine để phòng ngừa các bệnh nhiễm trùng nguy hiểm: trước khi có thai tiêm ngừa rubella, uốn ván..năm đầu đời tiêm đủ 10 vaccine trong chương trình tiêm chủng mở rộng quốc gia, và sau này tiêm nhắc nhiều loại vaccine ngừa bệnh lây nhiếm khác.
Hiện nay, với công nghệ mRNA các nhà khoa học đã tổng hợp ra các protein của bất cứ thành phần nào của khối u, rồi dùng chúng làm vaccine chống ung thư đặc hiệu cho loại ung thư có chứa protein đó. Vì được “cá nhân hóa” nên các vaccine điều trị ung thư này rất đặc hiệu, tìm diệt đúng các tế bào ung thư mà không ảnh hưởng đến tế bào lành bình thường.
Như thế, bên cạnh vaccine ngừa các bệnh nhiễm trùng có thể gây ung thư như viêm gan B, vê gan C, viêm cổ tử cung HPV….chúng ta sẽ có thêm các vaccine đặc hiệu với chính các thành phần protein khối u để điều trị căn bệnh không lây nhiễm quái ác này.
V. THAM KHẢO
[1] mRNA vaccines for cancer immunotherapy
https://www.frontiersin.org/journals/immunology/articles/10.3389/fimmu.2022.1029069/full
[2] Cancer Vaccination as a Promising New Treatment Against Tumors
https://www.the-scientist.com/cancer-vaccination-as-a-promising-new-treatment-against-tumors-71697
[3]Therapeutic cancer vaccines: advancements, challenges, and prospects
https://www.nature.com/articles/s41392-023-01674-3
[4] Cancer vaccines as promising immuno-therapeutics: platforms and current progress
https://jhoonline.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13045-022-01247-x
[5] Vaccines could be the “next big thing” in cancer treatment, scientists say
https://www.cbsnews.com/news/vaccines-cancer-treatment-could-be-next-big-advancement/
[6] Can mRNA Vaccines Help Treat Cancer?
https://www.cancer.gov/news-events/cancer-currents-blog/2022/mrna-vaccines-to-treat-cancer
[7] Vaccine mRNA trong điều trị ung thư
https://benhvien199.vn/vaccine-mrna-buoc-tien-lon-trong-dieu-tri-ung-thu_dt_1633
[8] Clinical advances and ongoing trials of mRNA vaccines for cancer treatment
https://www.thelancet.com/journals/lanonc/article/PIIS1470-2045(22)00372-2/fulltext
[9] RNA-based cancer therapeutics
https://www.nature.com/articles/s41568-023-00586-2
[10] BioNTech thử nghiệm thuốc điều trị ung thư công nghệ mRNA
https://www.youtube.com/watch?v=1Kg8nUwJIvs
TS.BS Trần Bá Thoại
BCH Hội NỘI TIẾT VIỆT NAM