I. LỜI MỞ

   Những năm gần đây, nhờ kỹ thuật phân tử mớ là sinh thiết lỏng (liquid biopsy) các nhà lâm sàng đã thực hiện được “Xét nghiệm phát hiện sớm nhiều loại ung thư” (multi-cancer early detection MCED)  giúp phát hiện rất sớm khiến việc điều trị và tiên lượng các bệnh ung thư nhanh, chính xác và hiệu quả hơn.

                       

    Các DNA khối u tuần hoàn và sinh thiết lỏng là gì?  Phân tích này góp phần thế nào trong chẩn đoán, điều trị và tiên lượng ung thư, căn bệnh đứng thứ hai trong các không lây nhiễm (non-communicable disease) sau bệnh tim mach.

  II. DNA KHỐI U TUẦN HOÀN (ctDNA)

  Quá trình hoại tử hoặc chết theo chương trình của mô tế bào dẫn đến sự phát tán tế bào và các mảnh vụn của nó vào khoảng gian bào và máu. Các tế bào tuần hoàn và các đoạn DNA này có thể phát hiện bằng các kỹ thuật phân tử khác nhau.

  Phần DNA ngoại bào này thường được gọi là DNA tự do tuần hoàn (cfDNA). Thuật ngữ chung “cfDNA” bao gồm các loại DNA tuần hoàn khác nhau, bao gồm DNA không tế bào (cell-free DNA, cfDNA), DNA bào thai không tế bào (cell-free-fetal DNA, cffDNA) và DNA khối u tuần hoàn (ctDNA).

                       

 Khác với các mảnh DNA từ tế bào bình thường, ctDNA là phân mảnh có nguồn gốc từ khối u được tìm thấy trong máu và các dịch sinh học của cơ thể.

   III.  SINH THIẾT LỎNG

     Sinh thiết lỏng (liquid biopsy) là từ gọi cho xét nghiệm tìm kiếm các tín hiệu sinh học hoặc chỉ dấu ung thư hoặc các thực thể không phải ung thư khác trong dịch cơ thể  thường là máu, nhưng cũng có thể nước tiểu, nước bọt, dịch não tủy hoặc các dịch cơ thể khác. 

    Nhờ các loại sinh thiết lỏng khác nhau, chúng ta có thể  phát hiện các chỉ dấu sinh học khác nhau, bao gồm:

  * DNA tự do lưu thông (cell free DNA cfDNA) là các đoạn DNA thường xuyên được thải vào máu bởi tất cả các tế bào trong cơ thể
  * DNA khối u lưu thông (circulating tumor DNA ctDNA) là các cfDNA được thải ra bởi các tế bào khối u
  * Exosome – các túi nhỏ, ngoại bào chứa vật liệu di truyền và các phân tử khác
  * Tế bào khối u lưu thông (circulating tumor cell CTC) là các tế bào khối u nguyên vẹn, toàn bộ được thải vào máu bởi khối u lớn hơn

   Qua sinh thiết lỏng các nhà khoa học thiết lập được “Xét nghiệm phát hiện sớm nhiều loại ung thư” (multi-cancer early detection MCED) có thể phát hiện nhiều loại ung thư chỉ bằng một lần lấy máu, sử dụng giải trình tự bộ gen hoặc phân tích sinh hóa kết hợp với máy học nhằm mục đích chuyển chẩn đoán ung thư sang giai đoạn sớm hơn. Các xét nghiệm MCED cũng phát hiện nhiều loại ung thư mà hiện tại các xét nghiệm sàng lọc chưa có, thách thức các mô hình sàng lọc ung thư hiện đại về mặt hiệu quả, khả năng tiếp cận và khả năng chi trả.

  Các nhà khoa học đã chứng minh rộng rãi rằng, qua mẫu sinh thiết lỏng có thể phục hồi cfDNA lên đến 100 ng/mL ở người khỏe mạnh và lên đến 1000 ng/mL ở bệnh nhân ung thư. Hơn nữa, lợi ích của việc sử dụng sinh thiết lỏng là tính đặc hiệu và hiệu quả cao trong việc theo dõi sự thay đổi của khối u hoặc tiến triển của bệnh.

   Một số nghiên cứu đã chứng minh rằng sinh thiết lỏng có thể phát hiện các đột biến DNA tuần hoàn chính xác liên quan trực tiếp đến một khối u cụ thể. Các nghiên cứu giải thích rằng, vì thời gian bán hủy của ctDNA ngắn, từ 16 phút đến 13 giờ, cho phép biết ngay lập tức tương quan tình trạng tế bào khối u và mang lại khả năng theo dõi động liên tục, ngược với sinh thiết mô cổ điển.

                                          

    Các mẫu ctDNA lấy từ huyết tương/huyết thanh không bị phân hủy cho đến khi phân tích, trong khi các chế phẩm mô bắt buộc phải được cố định, bằng formalin hoặc parafin, điều này tạo ra nguy cơ liên kết ngang và phân mảnh DNA, do đó vi phạm tính toàn vẹn cấu trúc của DNA và cản trở trình tự của nó. Đây là một trong những ưu điểm của sinh thiết lỏng so với sinh thiết mô.

  IV. BÀN LUẬN

  Ung thư đứng vị thứ hai trong các bệnh không lây nhiễm NCDs.Trên toàn cầu, có hơn 21 triệu ca ung thư mới hàng năm. Ở Việt Nam,  có hơn 182.000 ca mắc mới và hơn 122.000 ca tử vong do ung thư.

   Điều đáng buồn là đến 75% bệnh nhân ung thư được phát hiện ở giai đoạn muộn, trong đó phương pháp điều trị không hiệu quả. Trong khi việc phát hiện sớm giúp cải thiện đáng kể tỷ lệ sống sót của bệnh ung thư lên tới 90% đến 95% so với 5% đến 20% ở giai đoạn muộn. 

  Công nghệ sinh thiết lỏng SPOT-MAS để định lượng DNA khối u lưu hành là một cải tiến mang tính đột phá có thể sử dụng để chẩn đoán, tiên lượng, theo dõi và điều trị.

  Nhiều nghiên cứu về DNA ngoại bào lưu hành trong các dịch sinh học của con người (huyết tương, huyết thanh, nước tiểu, v.v.) đã được thực hiện với mục tiêu cuối cùng là cải thiện thực hành về bệnh ung thư.

   Cần lưu ý, việc phân tích ctDNA không phát hiện tất cả các bệnh ung thư. Do đó,  nên được dùng bổ sung, chứ không thay thế cho các tầm soát ung thư thường quy quan trọng được khuyến cáo.   Phân tích ct DNA này được khuyến nghị sử dụng cho người trưởng thành có nguy cơ ung thư cao, nhằm phát hiện dấu hiệu của tế bào ung thư và dự đoán vị trí của khối u trong cơ thể. Những người có kết quả dương tính, phát hiện ctDNA, sẽ được tư vấn làm thêm các xét nghiệm, thủ thuật để xác định khối u.

   Ở Việt Nam, từ 2018, Viện Di truyền Y học và Gene Solutions đã nghiên cứu, ứng dụng SPOT-MAS giải trình tự gen thế hệ 2, giúp tìm ctDNA trong máu, cho phép phát hiện 5 loại ung thư gan, phổi, vú, đại trực tràng và dạ dày, qua một mẫu máu với độ đặc hiệu 95,9% [3]; [4]

   Ngày 25/11 vừa qua, Tổng hội Y học đã phối hợp với Viện Di truyền Y học và Gene Solutions triển khai chương trình tầm soát, phát hiện ung thư sớm bằng công nghệ SPOT-MAS, sàng lọc 5 loại ung thư phổ biến cho 200 đại biểu tham dự Hội nghị khoa học thường niên toàn quốc 2022 tại Hà Nội [5]. 

   V. THAM KHẢO

[Video 1] Sinh thiết và sinh thiết lỏng áp dụng cho bệnh ung thư nào

https://www.youtube.com/watch?v=lrTlFGp7nnk

[1] What is liquid biopsy?

https://www.roche.com/stories/liquid-biopsy-in-oncology

[2] Translational Application of Circulating DNA in Oncology: Review of the Last Decades Achievements

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6829588/

[3] Vietnam-based startup Gene Solutions makes early cancer detection possible

https://www.biospectrumasia.com/news/94/19864/vietnam-based-startup-gene-solutions-makes-early-cancer-detection-possible.html

[4] Gene Solutions Makes Earlier Detection of Cancer A Possibility of the Future

https://finance.yahoo.com/news/gene-solutions-makes-earlier-detection-013600311.html

[5] Gene Solutions tầm soát ung thư cho đại biểu dự hội nghị khoa học

https://thanhnien.vn/gene-solotions-tam-soat-ung-thu-cho-dai-bieu-du-hoi-nghi-khoa-hoc-post1528645.html 

[6] Multi-Cancer Early Detection Tests

https://www.rgare.com/knowledge-center/article/multi-cancer-early-detection-and-modeling-the-potential-impact-on-insurance

          TS.BS Trần Bá Thoại 

  Uỷ viên BCH Hội NỘI TIẾT VIỆT NAM