SĐT: 
I. LỜI MỞ
Sốt xuất huyết là bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus Dengue gây ra, có khả năng dẫn đến biến chứng nặng, điều trị khó khăn, tốn kém.
Ở Việt Nam chúng ta, trước đây sốt xuất huyết chỉ diễn biến theo mùa, hiện nay do tác động đô thị hóa và nhiều yếu tố khác như biến đổi khí hậu, giao thương phát triển, bệnh sốt xuất huyết xuất hiện quanh năm và khắp mọi nơi trên đất nước.
Để phòng ngừa sốt xuất huyết, ngoài diệt muỗi, lăng quăng và các biện pháp phòng muỗi đốt, hiện nay chúng ta đã có thêm một công cụ rất hiện đại là vaccine phòng nhiễm sốt xuất huyết.
II. ĐỊNH DANH
Như tên gọi, sốt xuất huyết là bệnh nhiễm virus cấp tính với hai biểu hiện đặc trưng là sốt và xuất huyết. Bệnh gây nên bởi vi rút Dengue (DEN-1, DEN-2, DEN-3 và DEN-4). Dengue thuộc họ Flaviviridae, một họ virus RNA khá phổ biến trong môi trường nhiệt đới và cận nhiệt đới trên toàn cầu. Số ca mắc sốt xuất huyết đã gia tăng đáng kể trong những thập kỷ gần đây và hiện nay bệnh đã trở thành một trong những mối đe dọa lớn cho sức khỏe cộng đồng ở nhiều quốc gia, đặc biệt là ở khu vực Đông Nam Á và Nam Mỹ.
Có 4 tuýp huyết thanh của virus Dengue gây bệnh gồm DENV-1, DENV-2, DENV-3 và DENV-4. Bệnh nhân mắc sốt xuất huyết do chủng virus nào chỉ có miễn dịch suốt đời với duy nhất với chủng virus đó, và có thể tạo miễn dịch chéo với các tuýp virus còn lại nhưng chỉ là thoáng qua, không bền vững, nhanh chóng suy giảm và biến mất hoàn toàn. Do đó, bệnh nhân từng mắc sốt xuất huyết vẫn có nguy cơ tái nhiễm bệnh nhiều hơn một lần trong đời và thường gây ra các triệu chứng nghiêm trọng hơn ở lần tái nhiễm..
Virus Dengue được truyền từ người sang người thông qua vết đốt của muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus, hai loài muỗi phổ biến trong các khu vực đô thị và nông thôn. Do đó, kiểm soát sinh sản và sự phát triển của loài muỗi này là một trong những biện pháp hàng đầu trong phòng ngừa và kiểm soát dịch bệnh sốt xuất huyết.
Sau khi ủ bệnh khoảng 1 tuần, virus dengue bắt đầu phát bệnh với các triệu chứng: sốt cao, sốt liên tục cả ngày, mệt mỏi rũ rượi, nhức đầu, đau cơ, đau họng, đau vùng hạ sườn phải (gan)…sau đó có thể gây xuất huyết và choáng sốc.
III. TRIỆU CHỨNG VÀ BIẾN CHỨNG
1. Triệu chứng
* Giai đoạn đầu
Thường khởi phát với triệu chứng sốt cao đột ngột và kéo dài trong vòng 4-7 ngày từ khi bị muỗi đốt và lây truyền mầm bệnh, với các triệu chứng khác như:
- Đau đầu liên tục;
- Đau nhức hai hốc mắt;
- Đau khớp và cơ;
- Chán ăn, buồn nôn;
- Có ban xuất huyết dưới da;
- Chảy máu chân răng hoặc chảy máu mũi.
Các ban sốt xuất huyết có thể xuất hiện trên cơ thể 3-4 ngày sau khi bắt đầu sốt và dần thuyên giảm sau 1-2 ngày. Người bệnh có thể bị nổi ban lại một lần nữa vào ngày sau đó. Trong giai đoạn này, xét nghiệm có thể thấy số lượng tiểu cầu bình thường hoặc cũng có thể giảm dần (nhưng vẫn còn trên 100.000/mm3). Số lượng bạch cầu thường giảm.
* Giai đoạn nguy hiểm
Thường rơi vào ngày thứ 3 cho đến thứ 7 , giảm sốt và có thể:
- Đau bụng dữ dội và liên tục hoặc tăng cảm giác đau, nhất là ở vùng gan;
- Người bệnh còn có thể có dấu hiệu vật vã, li bì, nôn ói;
- Có các biểu hiện của thoát huyết tương, nếu nặng hơn có dẫn thể đến sốc với biểu hiện vật vã, bứt rứt, li bì, lạnh đầu chi, mạch nhanh nhỏ, huyết áp kẹt, da lạnh, nổi vân tím (sốc nặng), tiểu ít;
- Tràn dịch màng phổi, mô kẽ có thể gây suy hô hấp, phù nề mí mắt;
- Ngoài ra, bệnh nhân có thể xuất huyết dưới da. Các nốt xuất huyết rải rác hoặc chấm xuất huyết xuất hiện ở mặt trước hai cẳng chân và mặt trong hai cánh tay, hay vùng bụng, đùi, mạng sườn. Xuất huyết niêm mạc, người bệnh có dấu hiệu chảy máu chân răng, chảy máu mũi, nôn ra máu, đi ngoài phân đen hoặc máu, xuất huyết âm đạo hoặc tiểu máu.
Trong một số trường hợp nặng, bệnh nhân có thể có biểu hiện suy tạng, như tổn thương gan nặng hay suy đa cơ quan gan, thận, tim, phổi, não. Những biểu hiện nặng có thể xảy ra ở người bệnh có hoặc không có sốc do thoát huyết tương.
* Giai đoạn hồi phục
Thường diễn ra vào ngày thứ 7 đến thứ 10 của bệnh. Người bệnh lúc đó hết sốt, thể trạng tốt hơn, có cảm giác thèm ăn, tiểu nhiều. Số lượng tiểu cầu sẽ tăng dần và trở về trạng thái bình thường.
2, Biến chứng
Thường xuất hiện trong giai đoạn hạ sốt ( 3 đến 5 ngày kể từ lúc sốt) là xuất huyết và choáng.
* Xuất huyết có thể nhẹ dưới dạng chấm, ban, mảng xuất huyết da, chảy máu mũi; răng, nặng hơn là xuất huyết nội tạng như xuất huyết tiêu hóa, hô hấp, tiết niệu….
* Choáng (sốc) là biến chứng nặng nhất gây trụy mạch…có thể tử vong.
IV. XÉT NGHIỆM
1. Xét nghiệm chẩn đoán bệnh
Sốt xuất huyết được chẩn đoán xác định qua xét nghiệm virus họcchứng minh sự hiện diện của các loại virus dengue, như phân lập virus, xét nghiệm miễn dịch hoặc xét nghiệm phân tử bằng kỹ thuật PCR. Ba xét nghiệm virus trong chẩn đoán sốt xuất huyết hiện nay sử dụng là:
* Xét nghiệm khuếch đại acid nucleic (NAAT)
NAAT là các xét nghiệm phân tử để phát hiện vật chất bộ gen của virus. Các xét nghiệm NAATđược sử dụng phổ biến tại các cơ sở y tế lớn, có thể cung cấp bằng chứng xác nhận về sự lây nhiễm.
* Xét nghiệm nhanh kháng nguyên (NS1 Ag)
Giúp chẩn đoán nhanh, đơn giản và tiết kiệm thời gian để phát hiện virus sốt xuất huyết trong quá trình nhiễm bệnh.
* Xét nghiệm kháng thể IgM và IgG
2. Xét nghiệm đánh giá, theo dõi bệnh
Thường dựa vào hai xét nghiệm cơ bản là số lượng tiểu cầu và độ đặc máu (Hct máu).
Dựa theo số lượng tiểu cầu, độ cô đặc máu và theo lâm sàng, Tổ chức Y tế thế giới chia Sốt xuất huyết ra 4 mức nặng nhẹ:
*Độ I: giảm tiểu cầu, cô đặc máu nhưng chưa có chảy máu tự phát,
*Độ II: giảm tiểu cầu và cô đặc máu kèm theo chảy máu tự phát,
*Độ III: giảm tiểu cầu, cô đặc máu và dấu huyết động không ổn định (tiền choáng): mạch nhẹ, huyết áp kẹp, tinh thần lú lẫn và
*Độ IV: giảm tiểu cầu, cô đặc máu và biểu hiện choáng nặng thật sự.
V. ĐIỀU TRỊ VÀ DỰ PHÒNG
1, Điều trị
Trong bệnh sốt xuất huyết, có hiện tượng thoát huyết tương, thoát chất đạm ra khỏi lòng mạch máu gây giảm thể tích máu tuần hoàn. Sự thoát huyết tương này khiến máu bị cô đặc, lưu thông khó khăn gây xuất huyết và choáng xuất huyết-giảm thể tích.
Do đó, trong điều trị cần nhanh chóng bù lại sự giảm thể tích bằng hai cách bù dịch tốt hiện nay đang dùng là uống nước điện giải và truyền dịch khi cần thiết, qua xét nghiệm Hct.
Trong những ca nặng, cần phải truyền máu hay tiểu cầu tùy theo tình trạng bệnh lý cụ thể (có xuất huyết hay giảm tiểu cầu)
2. Dự phòng
Ba cách phòng ngừa hữu hiệu: Nằm màn -Diệt muỗi-Tiêm vaccine
* Nằm màn tránh muỗi đốt và kiểm soát số lượng muỗi Aedes bằng cách tiêu diệt chúng và nơi đẻ trứng là hai cách phòng bệnh hiệu quả được áp dụng hiện nay.
Cần lưu ý, muỗi vằn Aedes aegypti động ban ngày, đốt chích người cả những nơi sáng sủa như gầm bàn, phòng khách, nhà ăn…và đẻ trứng phát triển nơi nước đọng, lon, lu, hủ quanh nhà.
* Năm 2023, tập đoàn dược phẩm Takeda (Nhật Bản) có sản xuất và đưa ra thị trường vaccine sốt xuất huyết Dengvaxia, được CDC nhiều nước, trong đó có Việt Nam chấp thuận.
Dengvaxia là vaccine bốn giá trị ngừa sốt xuất huyết (dengue tetravalent vaccine) đầu tiên được phê duyệt cho thấy khả năng bảo vệ trẻ nhỏ và người trên 45 tuổi.
Lợi ích và độ an toàn của vaccine được đánh giá trong 19 thử nghiệm lâm sàng với hơn 27.000 người trong độ tuổi từ 15 tháng đến 60 tuổi, sống ở cả vùng bệnh lưu hành và không. Kết quả nghiên cứu cho thấy vaccine sốt xuất huyết tứ giá này ngăn ngừa sốt, bệnh nặng và nhập viện do bất kỳ loại huyết thanh nào trong cả bốn loại virus sốt xuất huyết DENV-1, DENV-2, DENV-3, và DENV-4. Các tác dụng phụ không mong muốn là đau tại chỗ tiêm, nhức đầu, đau cơ và cảm giác không được khỏe.
VI. NHỮNG LƯU Ý
Thống kê y học (WHO, và nhiều nước) cho thấy:
* Gần 100% bệnh nhân đều có dấu hiệu xuất huyết nhẹ, như chấm xuất huyết dưới da, chảy máu cam, chảy máu chân răng, rong kinh ở phụ nữ
* Khoảng 1–5% xuất huyết nặng như xuất huyết tiêu hóa, xuất huyết nội tạng, thường đi kèm với sốc. Trong các ca sốt xuất huyết nặng, tỷ lệ sốc có thể lên đến 20–30%, nếu không được điều trị đúng và kịp thời. Trẻ em có tỷ lệ choáng sốc cao hơn người lớn.
Do đó, WHO và Bộ Y tế Việt Nam khuyến cáo:
1. Có thể điều trị ngoại trú (tại nhà) khi:
* Tỉnh táo, ăn uống được
* Mạch, huyết áp ổn định
* Không có bệnh nền nguy hiểm
2. Nhập viện ngay khi có dấu hiệu cảnh báo nặng:
* Tay chân lạnh, mạch nhanh, khó đo huyết áp (dấu hiệu choáng)
* Lừ đừ, mệt lả, bứt rứt, li bì
* Đau bụng vùng gan hoặc đau bụng dữ dội
* Nôn nhiều, nôn ra máu
* Chảy máu bất thường (chân răng, cam, kinh nguyệt kéo dài…)
3. Cần theo dõi tại viện những ca nguy cơ cao:
* Trẻ nhỏ (<1 tuổi), người già (>60 tuổi)
* Phụ nữ mang thai
* Người có bệnh kèm: tim mạch, đái tháo đường, suy gan, suy thận…
* Người mắc sốt xuất huyết lần thứ hai
VII. THAM KHẢO
[Video 1] Sốt xuất huyết: Nguyên nhân, dấu hiệu, chẩn đoán
[Video 2] Dấu hiệu cảnh báo sốt xuất huyết
[1] Dengue Hemorrhagic Fever/Dengue Shock Syndrome
https://www.msdmanuals.com/professional/infectious-diseases/arboviruses-arenaviridae-and-filoviridae/dengue-hemorrhagic-fever-dengue-shock-syndrome
[2] Dengue Fever
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/dengue-fever/symptoms-causes/syc-20353078
[3] Dengue Hemorrhagic Fever
https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/41988/9241545003_eng.pdf?sequence=1
[4] Dengue and Dengue Hemorrhagic Fever
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC88892/
[5] Dengue Hemorrhagic Fever
https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/dengue-hemorrhagic-fever
[6] Dengue Hemorrhagic Fever: Symptoms, Causes, and Treatments
[7] Tỷ lệ xuất huyết, choàn trong bệnh sốt xuất huyết
https://chatgpt.com/c/685f989e-68dc-800a-81d6-74126428a2ab
[8] Dengue Vaccination
https://www.cdc.gov/vaccines/vpd/dengue/index.html
[9] New vaccine to protect people against dengue
https://www.ema.europa.eu/en/news/new-vaccine-protect-people-eu-worldwide-against-dengue
[10] Vaccines and immunization: Dengue
TS.BS Trần Bá Thoại
Ủy viên BCH Hội NỘI TIẾT VIỆT NAM